«توپچی‌باشی» در عصر صفوی؛ از فن‌سالاری تا منصب‌داری

عنوان «توپچی‌­­باشی» به معنی سرکردۀ توپچیان و فرماندۀ توپخانه، با رواج کاربرد سلاح آتشین توپ، تقریباً از اوایل عهد صفویه رواج یافت. در نخستین اشاره­ها به این مقام در دورۀ شاه‌تهماسب اول، توپچی­باشی استاد فن­سالاری است که دو مهارت «توپ­‌ریزی» و «توپ­‌اندازی» را توأمان داراست. ازآنجاکه سلاح توپ اساساً در اختیار دولت مرکزی بود، طولی نکشید که توپچی‌­­­باشی در سلک امرا و مقربان درگاه درآمد. با اصلاحات نظامی شاه‌عباس اول، توپچی­‌باشی با حفظ دو مهارت پیش­‌گفته، در سلسله‌مراتب نظامی صاحب موقعیت شد و در زمرۀ امرای قشون قرار گرفت. پس از دو جنگ مهمّ ایروان (1045ق/1635م) و قندهار (1058ق/1648م) که در هردو، توپخانه عامل اصلی پیروزی شد، جایگاه توپخانه بسیار ارتقاء یافت؛ به‌نحوی‌که منصب توپچی­‌باشی و یگان منظم توپخانه، برای ‌نخستین‌بار درست بعد از جنگ­های قندهار، در سال 1064ق/ 1654م. رسمیت یافت. از آن پس تا پایان عصر صفوی، توپچی­‌باشی صاحب‌­منصبی نظامی بود که وظیفۀ فرماندهی یگان توپخانه را در میدان جنگ برعهده داشت و در کنار قورچی­‌باشی، قوللرآقاسی و تفنگچی­‌آقاسی، اما پایین­تر از آنها، ارکان اربعۀ ارتش حاضرالرکابِ (ثابت) مشاهره­بگیر (حقوق‌­بگیر) را تشکیل می‌­دادند. مقالة حاضر با روش توصیفی- تحلیلی می­کوشد روند پیدایش منصب «توپچی­‌باشی» را همپای رواج کاربرد توپ در ارتش عصر صفوی، در سیری دویست‌ساله شناسایی کند و وظایف و جایگاه او را در سلسله‌مراتب نظامیِ آن عصر روشن سازد.